नियमांचे उल्लंघन आणि धोक्याची घंटा

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ दादागिरी ⬉

 
महाराष्ट्राच्या विस्तीर्ण सागरी किनाऱ्यावर मासेमारी हा अनेक पिढ्यांपासून चालत आलेला एक महत्त्वाचा व्यवसाय आहे. हजारो कुटुंबांची उपजीविका या व्यवसायावर अवलंबून आहे. मात्र, हा व्यवसाय केवळ आर्थिकच नाही, तर अनेक धोके आणि आव्हानांनी वेढलेला आहे. अलिबाग येथील खादेरी किल्ल्याजवळी नुकत्याच घडलेल्या एका दुर्दैवी घटनेने या आव्हानांवर पुन्हा एकदा प्रकाश टाकला आहे. उरण येथील एका मासेमारी बोटीला जलसमाधी मिळाल्याची ही घटना केवळ एक अपघात नसून, खोल समुद्रातील मासेमारी बंदीचे महत्त्व, मच्छीमारांच्या सुरक्षिततेचा प्रश्न आणि सागरी संसाधनांच्या शाश्वत संवर्धनाची निकड यांसारख्या अनेक गंभीर मुद्द्यांना अधोरेखित करते.

       शनिवारी (२६ जुलै) सकाळी, 'तुळजाई' नावाची मासेमारी बोट खांदेरी किल्ल्याजवळ समुद्रात बुडाली. या बोटीवर आठ मच्छीमार होते, त्यापैकी तिघे मच्छीमार अजूनही बेपत्ता आहेत. त्यांचे मृतदेह आज सासवणे, किहीम आणि दिघोडे समुद्रकिनारी आढळून आले आहेत. ही बातमी हृदयद्रावक आहे आणि त्यांच्या कुटुंबीयांसाठी अत्यंत वेदनादायक आहे. मात्र, या दुर्घटनेतून वाचलेल्या पाच मच्छीमारांनी दाखवलेला जीवनाकडे पाहण्याचा आशावाद आणि संघर्ष अविश्वसनीय आहे. नऊ तास समुद्रात पोहत त्यांनी सासवणे समुद्रकिनारा गाठला. त्यांच्या या धीटपणाला आणि जगण्याच्या ध्यासाला सलाम करणे आवश्यक आहे. परंतु, या दुर्घटनेने अनेक गंभीर प्रश्न उपस्थित केले आहेत, ज्यांची उत्तरे मिळणे आणि त्यावर विचारमंथन होणे अत्यंत गरजेचे आहे.

       या घटनेतील सर्वात महत्त्वाचा आणि चिंताजनक पैलू म्हणजे, महाराष्ट्रात १ जून ते ३१ जुलै २०२५ या कालावधीत खोल समुद्रातील यांत्रिकी आणि मोटारचलित मासेमारीवर शासनाने बंदी घातलेली असतानाही, ही बोट समुद्रात मासेमारीसाठी का गेली होती? ही बंदी केवळ एक प्रशासकीय नियम नाही, तर सागरी जीवांच्या प्रजननासाठी आणि त्यांच्या संवर्धनासाठी अत्यंत आवश्यक आहे. हा कालावधी माशांच्या नैसर्गिक प्रजननासाठी अत्यंत महत्त्वाचा मानला जातो, ज्यामुळे त्यांची संख्या वाढते आणि सागरी परिसंस्थेचे संतुलन राखण्यास मदत होते. या नियमाचे उल्लंघन करणे हे केवळ बेकायदेशीरच नाही, तर आपल्या सागरी पर्यावरणासाठीही धोकादायक आहे. दुर्घटनेनंतर ही घटना लपवण्याचा प्रयत्न करण्यात आला, अशी माहिती मांडवा सागरी पोलिस ठाण्याचे पोलिस निरीक्षक सोमनाथ लांडे यांनी दिली आहे. हे आणखी धक्कादायक आहे, कारण यामुळे प्रशासनाचा आणि मच्छीमार समुदायाचा एकमेकांवरील विश्वास कमी होतो आणि अशा घटनांची पुनरावृत्ती होण्याची शक्यता वाढते.

       मासेमारी बंदीचा कालावधी हा सागरी पर्यावरणासाठी एक प्रकारचा 'विश्रांतीचा काळ' असतो. या काळात माशांना आणि इतर सागरी जीवांना कोणताही अडथळा न येता प्रजनन करण्याची संधी मिळते, ज्यामुळे त्यांची पुढील पिढी सुरक्षित राहते. यामुळे दीर्घकाळ टिकणारी मासेमारी शक्य होते आणि मच्छीमारांनाही भविष्यात चांगला आणि शाश्वत फायदा मिळतो. परंतु, काही मच्छीमार तात्पुरत्या आर्थिक फायद्यासाठी किंवा अन्य कारणांमुळे या नियमांकडे दुर्लक्ष करतात. अशा बेजबाबदार कृत्यांमुळे केवळ त्यांच्याच जीवाला धोका निर्माण होत नाही, तर संपूर्ण सागरी परिसंस्थेचे मोठे आणि कधीही भरून न येणारे नुकसान होते. येथे पारंपरिक मासेमारी आणि यांत्रिकी मासेमारी यातील फरक समजून घेणे महत्त्वाचे आहे. पारंपरिक पद्धतीने मासेमारी करणाऱ्या बिगर-यांत्रिकी नौकांना ही बंदी लागू नाही. कारण त्यांच्यामुळे सागरी पर्यावरणावर फारसा नकारात्मक परिणाम होत नाही. उलट, यांत्रिकी बोटी मोठ्या प्रमाणात मासे पकडतात, ज्यामुळे माशांच्या संख्येवर आणि सागरी जीवनावर गंभीर परिणाम होऊ शकतो, म्हणूनच त्यांच्यावर बंदी आवश्यक आहे.

        या संदर्भात, महाराष्ट्र आणि गुजरातच्या मच्छीमारांनी नुकतीच एक महत्त्वाची मागणी केली आहे. त्यांनी सध्याची मासेमारी बंदी १५ ऑगस्टपर्यंत वाढवण्याची मागणी केली आहे. या मागणीमागे एक अत्यंत महत्त्वाचे आणि मच्छीमारांच्या हिताचे कारण आहे: ऑगस्टच्या पहिल्या दोन आठवड्यांत समुद्र खवळलेला असतो आणि मासेमारी करणे धोकादायक असते. ही मागणी अत्यंत विचारात घेण्यासारखी आहे. मच्छीमारांच्या जीविताची आणि सुरक्षिततेची खात्री करणे ही शासनाची नैतिक जबाबदारी आहे. जर हवामानाची परिस्थिती अनुकूल नसेल आणि समुद्रात मासेमारी करणे धोकादायक असेल, तर बंदी वाढवणे हे त्यांच्या हिताचेच आहे. या मागणीवर अद्याप अंतिम निर्णय झालेला नाही, परंतु याबाबत सकारात्मक चर्चा सुरू आहे, हे एक चांगले संकेत आहे.

       सध्याच्या परिस्थितीत, मच्छीमारांच्या समस्या केवळ मासेमारी बंदीपुरत्या मर्यादित नाहीत. हवामानातील बदल, समुद्रातील प्रदूषण, आणि मच्छीमारीसाठी वापरल्या जाणाऱ्या आधुनिक तंत्रज्ञानामुळे माशांच्या नैसर्गिक अधिवासावर होणारे परिणाम, हे सारेच प्रश्न गुंतागुंतीचे आहेत. समुद्रातील पाण्याची वाढलेली पातळी, अनियमित वादळे आणि बदलणारे प्रवाह यामुळे मासेमारी अधिक धोकादायक बनत चालली आहे. अनेक मच्छीमारांकडे हवामानाचा अचूक अंदाज घेण्याची किंवा आपत्कालीन परिस्थितीत मदतीसाठी संपर्क साधण्याची आधुनिक साधने उपलब्ध नाहीत. यामुळे अशा दुर्घटना घडल्यास जीवितहानी होण्याची शक्यता वाढते. 'तुळजाई' बोटीच्या दुर्घटनेतील मच्छीमारांनी नऊ तास पोहत किनारा गाठला, हे त्यांच्या शारीरिक क्षमतेचे द्योतक असले तरी, प्रत्येक वेळी अशी नशीबवान सुटका होईलच असे नाही.

         याव्यतिरिक्त, मासेमारी क्षेत्रातील आर्थिक बाजूही दुर्लक्षित करून चालणार नाही. अनेक मच्छीमार हे कर्जबाजारी असतात आणि त्यामुळेच त्यांना बंदीच्या काळातही समुद्रात जाण्याचा धोका पत्करावा लागतो. या परिस्थितीवर मात करण्यासाठी शासनाने दीर्घकालीन उपाययोजना करणे गरजेचे आहे. उदाहरणार्थ, मच्छीमारांना तातडीची आर्थिक मदत पुरवण्याबरोबरच, त्यांना पर्यायी व्यवसायांसाठी प्रशिक्षण देणे, कमी व्याजदराने कर्ज उपलब्ध करून देणे, आणि मासेमारीतून मिळणाऱ्या उत्पन्नात स्थिरता आणण्यासाठी सहकारी संस्थांना प्रोत्साहन देणे आवश्यक आहे. शासनाने मच्छीमारांसाठी विमा योजना आणि आपत्कालीन निधी उपलब्ध करून दिल्यास अशा दुर्घटनांमधील जीवितहानी आणि आर्थिक नुकसान कमी होण्यास मदत होईल.

        सागरी पर्यावरणाच्या संवर्धनासाठी केवळ बंदी लादून उपयोग नाही, तर मच्छीमारांनाही या प्रक्रियेत सक्रियपणे सहभागी करून घेणे आवश्यक आहे. त्यांना सागरी परिसंस्थेचे महत्त्व समजावून सांगणे, बेकायदेशीर मासेमारीचे दुष्परिणाम दाखवून देणे, आणि शाश्वत मासेमारी पद्धतींचा अवलंब करण्यास प्रोत्साहित करणे गरजेचे आहे. आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून मच्छीमारांना हवामानाचे अचूक अंदाज, समुद्रातील माशांची उपलब्धता आणि सुरक्षित मासेमारी क्षेत्रे याबद्दल माहिती दिल्यास त्यांचे जीवन सुरक्षित होईल आणि उत्पन्नातही वाढ होईल. यासाठी हवामान विभागाकडून मिळणारी माहिती तत्काळ आणि सोप्या भाषेत मच्छीमारांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी एक प्रभावी यंत्रणा विकसित करणे महत्त्वाचे आहे. मोबाईल ॲप्लिकेशन्स किंवा स्थानिक भाषेत ऑडिओ-व्हिडिओ संदेशांचा वापर करता येऊ शकतो. आपत्कालीन परिस्थितीत बचाव कार्यासाठी तटरक्षक दल आणि स्थानिक बचाव पथकांच्या समन्वयामध्ये सुधारणा करणे गरजेचे आहे.

         समुद्रातील प्लास्टिक प्रदूषण हा देखील एक गंभीर मुद्दा आहे. मासेमारी करताना अनेकदा बोटींमध्ये प्लास्टिक अडकून अपघात होण्याची शक्यता असते. यामुळे माशांच्या जीवनावरही विपरीत परिणाम होतो. या प्रदूषणाला आळा घालण्यासाठी आणि मच्छीमारांना स्वच्छ समुद्राचे महत्त्व समजावण्यासाठी विशेष मोहिम राबवणे गरजेचे आहे. स्थानिक स्वराज्य संस्था, सामाजिक संस्था आणि मच्छीमार संघटना यांनी एकत्र येऊन समुद्र किनारा स्वच्छता मोहीम हाती घेतल्यास या समस्येवर मोठ्या प्रमाणात नियंत्रण मिळवता येईल. तसेच, मच्छीमारांनी आपल्या बोटींवरील कचरा समुद्रात न टाकण्याबाबत जनजागृती करणे आवश्यक आहे. माशांचे घटते साठे आणि समुद्रातील पर्यावरणाचा होणारा ऱ्हास पाहता, आता केवळ बंदी घालण्याऐवजी मासेमारीच्या संपूर्ण व्यवस्थेचा फेरविचार करण्याची गरज आहे. परंपरेला आधुनिकतेची जोड देऊन आणि पर्यावरणपूरक पद्धतींचा अवलंब करूनच मच्छीमारांचे भविष्य सुरक्षित करता येईल.

         अलिबाग येथील खांदेरी किल्ल्याजवळील दुर्घटनेतील बेपत्ता मच्छीमार लवकर सापडावेत आणि ते सुखरूप असावेत, अशी आशा होती पण हाती निराशा आली आहे. ही घटना आपल्याला एक गंभीर संदेश देते की, निसर्गाच्या नियमांचे पालन करणे आणि आपल्या पर्यावरणाचा आदर करणे किती महत्त्वाचे आहे. खोल समुद्रातील मासेमारी बंदी हा केवळ एक नियम नाही, तर सागरी परिसंस्थेचे रक्षण आणि मच्छीमारांच्या सुरक्षिततेची हमी आहे. या नियमांचे प्रामाणिकपणे आणि जबाबदारीने पालन करणे हे सर्वांच्या हिताचे आहे, केवळ आजच्या पिढीसाठीच नव्हे, तर येणाऱ्या पिढ्यांसाठीही. या समस्येवर केवळ तात्पुरत्या उपाययोजना न करता, दूरगामी आणि शाश्वत दृष्टिकोन स्वीकारणे हेच खरे समाधान ठरेल.