वत्सला : पन्नाची शताब्दी हत्तीण

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ खारावारा ⬉

मध्य प्रदेशातील विंध्यन टेकड्यांवर स्थित असलेल्या आणि भारतातील २२ व्या व्याघ्र प्रकल्पांपैकी एक असलेल्या पन्ना व्याघ्र प्रकल्पातील, आशियातील सर्वात वयस्कर हत्तीण असलेल्या ‘वत्सला’ने मंगळवारी (दि. ८ जुलै) अखेरचा श्वास घेतला. मध्य प्रदेशातील विंध्यन टेकड्यांवर स्थित असलेल्या आणि भारतातील २२ व्या व्याघ्र प्रकल्पांपैकी एक असलेल्या पन्ना व्याघ्र प्रकल्पातील या ज्येष्ठ हत्तीणीच्या निधनाने केवळ पन्नाच नव्हे, तर संपूर्ण वन्यजीव जगतात एक शांतता पसरली आहे, जणू काही एखाद्या वृद्ध सदस्याने शांतपणे जगाचा निरोप घेतला आहे. वत्सला फक्त एक हत्तीण नव्हती; ती एक युग होती, एक चालता-फिरता इतिहास होती, आणि पन्ना व्याघ्र प्रकल्पाच्या आत्म्याचा एक अविभाज्य भाग होती.

         वत्सलाचा जीवन प्रवास साधारणपणे १९७१ मध्ये केरळच्या निलांबूर जंगलातून सुरू झाला. तिथून तिला प्रथम नर्मदापूरम आणि नंतर पन्ना व्याघ्र प्रकल्पात आणण्यात आले. या नव्या घरात तिने आपले उर्वरित आयुष्य व्यतीत केले. एका शतकाहून अधिक काळ जगलेल्या या हत्तीणीने पन्नाच्या जंगलात आई, आजी आणि सखी अशा अनेक भूमिका निभावल्या. तिचे दीर्घायुष्य हे वन विभागाच्या अथक परिश्रमाचे, तिच्यावर केलेल्या अपार प्रेमाचे, आणि पन्नाच्या शांत, सृष्टीस्नेही वातावरणाचे प्रतीक होते. वत्सलाचे व्यक्तिमत्त्व अत्यंत शांत, मृदू आणि मायाळू होते. तिच्या स्वभावात एक प्रकारची अथांग शांतता होती, जी कोणालाही तिच्या जवळ खेचून घेत असे. ती केवळ हत्तींच्या कळपाची मार्गदर्शक नव्हती, तर लहान पिल्लांची काळजी घेणारी, त्यांना प्रेम देणारी आजी होती. जेव्हाही एखाद्या हत्तीणीचे पिल्लू जन्माला यायचे, तेव्हा वत्सला आजीच्या मायेने त्याची काळजी घ्यायची, त्याला आपल्या पंखाखाली घेऊन संरक्षण द्यायची. तिच्या या भूमिकेने तिला आई आणि आजी हे दोन्ही सन्मान प्राप्त झाले होते. तिची उपस्थितीच कळपातील इतर हत्तींना आधार देणारी होती, विशेषतः तरुण हत्तींसाठी ती एक मार्गदर्शक दिवा होती. तिच्या अनुभवी नजरेतून आणि शांत स्वभावातून कळपाला नेहमीच सुरक्षिततेची भावना मिळत असे. कळपातील कोणत्याही अडचणीत किंवा संकटात, वत्सलाचा अनुभव आणि धैर्य नेहमीच आधारस्तंभ ठरले. तिने अनेक पिढ्यांच्या हत्तींना जंगलातील जीवन कसे जगावे, नैसर्गिक धोक्यांपासून कसे वाचावे आणि कळपासोबत कसे राहावे हे शिकवले. वाढत्या वयानुसार वत्सलाला अनेक शारीरिक अडचणींना सामोरे जावे लागले. तिची डोळ्यांची दृष्टी पूर्णपणे गेली होती, आणि तिला लांब अंतर चालणेही शक्य नव्हते. परंतु, या शारीरिक मर्यादा असूनही तिने कधीही आपले धैर्य गमावले नाही. तिच्या चेहऱ्यावर नेहमी एक शांत आणि समाधानी भाव असायचा. वन विभागाचे कर्मचारी तिची अत्यंत प्रेमाने काळजी घेत होते. तिला रोज खैरैयां नाल्यावर आंघोळ घातली जायची, मऊ दलिया दिला जायचा आणि तिची अगदी मुलासारखी सेवा केली जायची. तिच्या आरोग्याची काळजी घेण्यासाठी विशेष पशुवैद्यकीय पथक नेहमी सज्ज असे. तिचे नियमित तपासणी केली जाई आणि तिच्या वाढत्या वयानुसार तिला पौष्टिक आहार दिला जात असे. वन कर्मचाऱ्यांनी तिच्यावर कुटुंबातील सदस्याप्रमाणे प्रेम केले, ज्यामुळे तिचे जीवन सुखकर झाले. सकाळी उठल्यापासून ते रात्री झोपेपर्यंत तिची प्रत्येक गरज पूर्ण केली जात असे. तिची आंघोळ, खाद्य, औषधोपचार आणि आराम याची पूर्ण काळजी घेतली जात होती. तिची आवडती खेळणी आणि आवडत्या जागी तिला नेले जाई. या सर्व काळजीमुळेच तिला एवढे दीर्घायुष्य लाभले. अलीकडेच तिच्या पुढच्या पायाच्या नखांना दुखापत झाली होती. हा तिच्या वृद्धत्वाने दिलेला शेवटचा धक्का होता. मंगळवारी ती नाल्याजवळ बसली आणि पुन्हा उठू शकली नाही. वन विभागाच्या कर्मचाऱ्यांनी तिला उठवण्याचा खूप प्रयत्न केला, अनेक डॉक्टर्स आणि तज्ज्ञांची मदत घेण्यात आली, पण अखेर निसर्गाने आपले कार्य केले आणि दुपारी १-३० च्या सुमारास वत्सलाने अखेरचा श्वास घेतला. तिच्या निधनाने वन कर्मचारी, स्थानिक लोक आणि पन्ना व्याघ्र प्रकल्पाला भेट देणारे हजारो पर्यटक यांच्या मनात एक मोठी पोकळी निर्माण झाली आहे. वत्सला केवळ पन्ना व्याघ्र प्रकल्पाची शान नव्हती, तर ती तिथे येणाऱ्या हजारो पर्यटकांची प्रिय होती. अनेक पर्यटक तिला पाहण्यासाठी आणि तिच्याशी संवाद साधण्यासाठी खास पन्नाला भेट देत असत. ती हत्तींच्या कळपाची एक मूक संरक्षक होती, एक अशी शक्ती होती जी कळपाला एकत्र ठेवत असे आणि त्यांना योग्य दिशा दाखवत असे. तिच्या असण्याने पन्ना व्याघ्र प्रकल्पाला एक वेगळी ओळख मिळाली होती. तिच्या दीर्घायुष्याने हे सिद्ध केले की योग्य काळजी आणि प्रेम मिळाल्यास प्राणीही दीर्घकाळ जगू शकतात आणि पर्यावरणाच्या संरक्षणात महत्त्वपूर्ण योगदान देऊ शकतात. तिच्या शांत आणि स्थिर उपस्थितीने पन्नाच्या जैवविविधतेला एक वेगळीच खोली दिली होती. तिने पर्यटकांना हत्तींचे सौंदर्य आणि बुद्धिमत्ता जवळून अनुभवण्याची संधी दिली, ज्यामुळे वन्यजीव संरक्षणाविषयी जागरूकता वाढली. तिची आठवण म्हणून पन्नामध्ये अनेक पर्यटन उपक्रम तिच्या नावाने सुरू करण्यात आले आहेत, जेणेकरून तिचे नाव चिरंतन राहील. आज वत्सला आपल्यामध्ये नाही, पण तिच्या आठवणी या जंगलात, त्या वाऱ्यात, त्या मातीत कायम जिवंत राहतील. तिच्या अस्तित्वाने पन्नाच्या जंगलाला एक वेगळी ऊर्जा दिली होती, एक वेगळे चैतन्य दिले होते. वन विभागाने तिचे अंत्यसंस्कारही अत्यंत सन्मानाने केले, जे तिच्याप्रती असलेल्या आदर आणि प्रेमाचे प्रतीक होते. वत्सलाचे जीवन हे केवळ एका हत्तीणीचे जीवन नव्हते, तर ते निसर्ग आणि मानव यांच्यातील एक अद्वितीय नातेसंबंधाचे उदाहरण होते. तिने आपल्याला शिकवले की प्राण्यांवर प्रेम करणे, त्यांची काळजी घेणे आणि त्यांना सन्मानाने वागवणे किती महत्त्वाचे आहे. वत्सलाच्या रूपाने वन्यजीव संरक्षणाचा एक महान अध्याय संपला असला तरी, तिच्या आठवणी आणि तिने दिलेला संदेश येणाऱ्या पिढ्यांना प्रेरणा देत राहील. तिच्या जीवनातून आपण शिकलो की, केवळ मोठ्या प्राण्यांचेच नव्हे, तर प्रत्येक जीवसृष्टीतील घटकाचे संरक्षण करणे हे आपले कर्तव्य आहे. वत्सला ही केवळ एक हत्तीण नव्हती, ती एक चालती-फिरती संस्था होती, एक प्रतीक होती - शांतता, धैर्य आणि प्रेमाचे. वत्सलाच्या निधनाने पन्ना व्याघ्र प्रकल्पात जी शांतता पसरली आहे, ती केवळ एका जीवनाच्या समाप्तीची शांतता नाही, तर ती एका युगाच्या समाप्तीची शांतता आहे. ती फक्त एक हत्तीण नव्हती, तर ती आपल्या जंगलांचा वारसा होती, आपल्या समृद्ध जैवविविधतेचे प्रतीक होती. वत्सलाला भावपूर्ण श्रद्धांजली! तिचे जीवन आपल्याला नेहमीच आठवण करून देईल की निसर्गाशी एकरूप होऊन जगणे हेच खरे जीवन आहे.