अवयवदान हे जीवनाचे वरदान

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ खारावारा ⬉

जीवनाचे गूढ उलगडताना, आपण अनेकदा विचार करतो की अस्तित्वाचा अर्थ काय? आपल्या आयुष्याचा उद्देश काय? या प्रश्नांची उत्तरे अनेक असली तरी, एक गोष्ट मात्र निश्चित आहे ती म्हणजे, आपल्या असण्याने जर दुसऱ्याच्या जीवनात प्रकाश येऊ शकत असेल, तर त्याहून मोठा सत्कार दुसरा कोणताही नाही. आपल्या भारतीय संस्कृतीत, परोपकाराला आणि त्यागाला नेहमीच सर्वोच्च स्थान दिले गेले आहे. महष दधीची ऋषींचे उदाहरण याच त्यागाचे एक चिरंतन प्रतीक आहे. इंद्राला वृत्रासुर राक्षसाचा वध करण्यासाठी एका विशिष्ट शस्त्राची गरज होती, जे केवळ दधीची ऋषींच्या अस्थींपासूनच बनवता येऊ शकत होते. लोककल्याणासाठी, स्वतःच्या प्राणाची आहुती देऊन दधीची ऋषींनी आपली अस्थी दान केल्या, ज्यामुळे वज्र (वज्रायुध) तयार झाले आणि वृत्रासुराचा वध होऊन सृष्टीचे रक्षण झाले. दधीची ऋषींनी आपले जीवन दुसऱ्यांसाठी समर्पित केले, त्याचप्रमाणे अवयवदान हे आपले शरीर दुसऱ्याच्या जीवनासाठी समर्पित करण्याचेच एक आधुनिक रूप आहे. ही केवळ एक कथा नाही, तर ती मानवतेसाठी स्वतःला झोकून देण्याची प्रेरणा आहे.

      आज, ३ ऑगस्ट रोजी, आपण याच सत्कार्याचा, म्हणजेच राष्ट्रीय अवयवदान दिनाचा उत्सव साजरा करत आहोत. हा केवळ एक कॅलेंडरमधील दिवस नाही, तर तो आशा, त्याग आणि मानवतेच्या विजयाचा एक महत्त्वाचा क्षण आहे. भारतातील पहिले यशस्वी मृत-दाता हृदय प्रत्यारोपण ३ ऑगस्ट १९९४ रोजी झाले या ऐतिहासिक घटनेच्या स्मरणार्थ ३ ऑगस्ट रोजी साजरा केला जातो. हा बदल केवळ तारखेचा नसून, तो या महान कार्याचे महत्त्व अधोरेखित करतो आणि देशात अवयवदानाबद्दल अधिक जागरूकता निर्माण करण्याचा प्रयत्न करतो. विशेषतः यंदा, महाराष्ट्रामध्ये ३ ते १५ ऑगस्ट २०२५ दरम्यान अवयवदान सप्ताह साजरा करण्यात येणार असल्याने, या चळवळीला आणखी गती मिळणार आहे. हा सप्ताह अवयवदानाचे महत्त्व जनसामान्यांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी आणि लोकांना या कार्यात सक्रिय सहभागी होण्यासाठी प्रोत्साहित करण्यासाठी एक सुवर्णसंधी आहे.

     राष्ट्रीय अवयवदान दिन साजरा करण्याचा मूळ उद्देश अवयवदानाबद्दल समाजात सखोल माहिती पोहोचवणे, त्याभोवती असलेले गैरसमज दूर करणे आणि अधिकाधिक लोकांना अवयवदानासाठी पुढे येण्यास प्रोत्साहित करणे हा आहे. कल्पना करा, तुमच्या एका निर्णयामुळे, मृत्यूनंतरही तुमचे अवयव दुसऱ्याला नवजीवन देऊ शकतात. याहून मोठे दान जगात दुसरे कोणतेही नाही.

      भारतामध्ये अवयवदानाची गरज प्रचंड मोठी आहे. जागतिक आरोग्य संघटनेच्या आकडेवारीनुसार, भारतात दरवष सुमारे २ लाख किडनी प्रत्यारोपणाची गरज असते, परंतु प्रत्यक्षात केवळ १०,००० च्या आसपासच प्रत्यारोपण होतात. तसेच, यकृताच्या प्रत्यारोपणाची गरज सुमारे ३०,००० ते ५०,००० लोकांमध्ये असताना, प्रत्यक्षात केवळ २,००० पेक्षा कमी प्रत्यारोपण शक्य होतात. हृदय प्रत्यारोपणाची गरज तर अनेक पटींनी जास्त आहे. लाखो लोक आज किडनी, यकृत, हृदय, फुफ्फुस, स्वादुपिंड आणि डोळ्यांच्या प्रत्यारोपणाच्या प्रतीक्षेत आहेत. किडनी निकामी झालेल्या हजारो लोकांना डायलिसिसवर जगावे लागते, ज्यामुळे त्यांचे जीवनमान खूपच मर्यादित होते, आर्थिक भारही वाढतो आणि त्यांना अनेकदा उपचारासाठी मोठा वेळ द्यावा लागतो. यकृत निकामी झालेल्या व्यक्तींना यकृताचे प्रत्यारोपण मिळाल्यासच त्यांचे प्राण वाचू शकतात. हृदय किंवा फुफ्फुस निकामी झालेल्या व्यक्तींसाठी प्रत्यारोपण हाच एकमेव पर्याय असतो, अन्यथा त्यांचे आयुष्य अत्यंत कमी कालावधीचे ठरते. दुर्दैवाने, या प्रचंड गरजेच्या तुलनेत अवयवदानाचे प्रमाण खूपच कमी आहे. या कमी प्रमाणामागे अनेक कारणे आहेत: जागरूकतेचा अभाव, गैरसमज आणि अंधश्रद्धा, पायाभूत सुविधांची कमतरता आणि समुपदेशनाचा अभाव. हे गैरसमज दूर करणे अत्यंत आवश्यक आहे. आजही अनेक लोकांना वाटते की अवयवदान केल्याने मृत्यूनंतर पुढील जन्मावर परिणाम होतो किंवा शरीराची विटंबना होते. ही सर्व केवळ मिथके आहेत. वैद्यकीय दृष्ट्या आणि वैज्ञानिक दृष्ट्या अवयवदान हे पूर्णपणे सुरक्षित आणि पवित्र कार्य आहे.

     अवयवदान मुख्यतः दोन प्रकारचे असते. जिवंत अवयवदान आणि मृत्यूपश्चात अवयवदान. जिवंत अवयवदानात दाता जिवंत असताना आपल्या शरीरातील एक अवयव दान करतो, जो त्याच्या स्वतःच्या जीवनावर फारसा परिणाम करत नाही. उदा. एक किडनी किंवा यकृताचा काही भाग. हे दान मुख्यतः नातेवाईक (उदा. आई-वडील, भावंड, मुले) एकमेकांना करतात. काही विशिष्ट कायदेशीर परिस्थितीत, सरकारची परवानगी घेऊन, जवळचे मित्र किंवा नातेवाईक नसलेले व्यक्ती देखील दान करू शकतात. दुसऱ्या प्रकारात, ब्रेन-डेड (मेंदूमृत) झालेल्या व्यक्तीचे अवयव दान केले जातात. ब्रेन-डेड म्हणजे जेव्हा व्यक्तीचे हृदय आणि इतर जीवन कार्ये यंत्रांच्या साहाय्याने चालू ठेवली जातात, परंतु मेंदूचे कार्य पूर्णपणे थांबलेले असते आणि ते पुन्हा कधीही पूर्ववत होऊ शकत नाही. अशा स्थितीत दान केलेल्या अवयवांमुळे अनेक लोकांचे प्राण वाचू शकतात. हृदय, फुफ्फुसे, यकृत, मूत्रपिंड, स्वादुपिंड, डोळे (कॉर्निया), त्वचा, हाडांचे काही भाग आणि काहीवेळा आतडे यांसारखे अवयव दान केले जाऊ शकतात. भारतात याच प्रकारच्या अवयवदानाचे प्रमाण वाढवणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे, कारण जिवंत अवयवदानावर नैसर्गिक मर्यादा येतात.

      अवयवदान हे केवळ एका व्यक्तीला जीवनदान देत नाही, तर ते अनेक कुटुंबांना नवसंजीवनी देते. ज्या व्यक्तीचे अवयव निकामी झाले आहेत आणि ज्याला प्रत्यारोपणाची नितांत गरज आहे, त्याच्यासाठी हे अवयवदान म्हणजे पुनर्जन्मच असतो. कल्पना करा, ज्या व्यक्तीला किडनी निकामी झाल्यामुळे आठवड्यातून अनेकदा डायलिसिसच्या वेदना सहन कराव्या लागत होत्या, त्याला प्रत्यारोपणानंतर सामान्य जीवन जगता येते. ज्या व्यक्तीला हृदयविकारामुळे अंथरूणावर पडून राहावे लागत होते, तो पुन्हा आपले काम करू लागतो. यातून तो व्यक्ती केवळ स्वतःचे जीवन सुधारत नाही, तर आपल्या कुटुंबाला आधार देतो आणि समाजासाठीही योगदान देतो. हे केवळ शारीरिक जीवनदान नसून, ते मानसिक आणि सामाजिक पुनरुत्थान आहे. एक अवयवदान अनेकदा एकाच वेळी अनेक लोकांना जीवन देऊ शकते  एका दात्याच्या अवयवांनी आठ जणांना जीवदान मिळू शकते, तर त्वचा, डोळे आणि इतर ऊतक (टिश्यू) मिळून ५० पेक्षा जास्त लोकांचे जीवन सुधारू शकते.

         देशातील प्रत्यारोपण केंद्रांची संख्या वाढवणे, त्यांना आवश्यक उपकरणे, आधुनिक तंत्रज्ञान आणि प्रशिक्षित मनुष्यबळ पुरवणे अत्यंत आवश्यक आहे. रुग्णालयांमध्ये प्रशिक्षित आणि संवेदनशील समुपदेशक उपलब्ध करून देणे. हे समुपदेशक ब्रेन-डेड रुग्णांच्या नातेवाईकांशी अत्यंत सहानुतीने संवाद साधून त्यांना अवयवदानाचे महत्त्व पटवून देतील. अवयवदानाची कायदेशीर प्रक्रिया अधिक सुलभ आणि पारदर्शक करणे आवश्यक आहे, जेणेकरून वेळ वाचेल आणि प्रक्रिया किचकट वाटणार नाही. अवयवांच्या जलद वाहतुकीसाठी ग्रीन कॉरिडॉरची सुविधा देशभरात अधिक प्रभावीपणे वापरणे आवश्यक आहे, जेणेकरून अवयवांचे नुकसान टाळता येईल आणि वेळेत प्रत्यारोपण शक्य होईल.

       अवयवदान सप्ताहाच्या पार्श्वभूमीवर, आपण सर्वांनी एक विचार करणे आवश्यक आहे. आपल्या मृत्यूनंतर आपले शरीर मातीत मिसळणार असेल किंवा अग्नीत भस्म होणार असेल, तर त्यातील काही अवयव दुसऱ्याला जीवनदान देत असतील, याहून मोठे पुण्य काय असू शकते? हे दान कोणत्याही धर्म, जात किंवा पंथाच्या पलीकडचे आहे. ते शुद्ध मानवतेचे प्रतीक आहे. आपल्यापैकी प्रत्येकाने अवयवदानाचा संकल्प करावा. आपल्या कुटुंबाशी याबद्दल मोकळेपणाने चर्चा करावी आणि आपला निर्णय त्यांना सांगावा. आपल्या आधार कार्डावर किंवा ड्रायव्हिंग लायसन्सवर अवयवदानाची संमती नोंदवण्याचा पर्याय आता उपलब्ध आहे, त्याचा वापर करा. हा एक छोटासा निर्णय, आपल्या मृत्यूनंतरही आपल्या जीवनाची ज्योत दुसऱ्यांच्या जीवनात तेवत ठेवू शकतो.

        खरं तर, जीवन म्हणजे केवळ श्वास घेणे आणि सोडणे इतकेच नाही, तर ते आहे इतरांसाठी जगणे, इतरांच्या आयुष्यात अर्थ निर्माण करणे. आपल्या जीवनाच्या अंतिम क्षणीही, आपण कुणासाठी तरी आशेचा किरण बनू शकतो, हेच तर मानवतेचे खरे सौंदर्य आहे. आपले अस्तित्व हे केवळ स्वतःपुरते मर्यादित नसून, ते अनादि अनंत जीवनाच्या साखळीचा एक अविभाज्य भाग आहे. दधीची ऋषींनी जसा स्वतःचा देह लोककल्याणासाठी समर्पित केला, तसेच अवयवदान म्हणजे आपल्या देहाचे रूपांतर जीवनात, आशेमध्ये आणि भविष्यात करणे होय. चला, या उदात्त कार्यात सहभागी होऊन, आपण या जीवनाचे अधिक मोल करूया आणि मृत्यूच्या पलीकडेही जीवंत राहण्याचे सामर्थ्य जगाला दाखवून देऊया.