-उमाजी म. केळुसकर ⬑ चिंतन ⬉
माऊली आणि बाई. या दोन्ही शब्दात आई आहे, पण त्यातील भावार्थ वेगळा आहे. त्यामुळे आई, माऊली, बाप, या शब्दांमागचा गूढार्थ शोधला पाहिजे. बापातला बा आणि आईतली ई या दोन अक्षरांचा एक शब्द बनला तो बाई. पण या बाई शब्दाला आज मादीचा दर्जा दिला जात आहे. त्यामुळे कोणत्याही महिलेला आपणास बाई बोललेले आवड नाही. हा महिलांचा दोष नाही. दोष बदलत्या समाजाचा आहे. बदल हे घडत असतात, पण जेव्हा अर्थाचे अनर्थ करणारे बदल होतात, तेव्हा ते विखारी ठरतात.
बाई या शब्दाबरोबरच मला माऊली या शब्दाचा जिव्हाळा फार आहे. आईला माऊली बोलतात. पण संतांनाही माऊली बोलतात. आई कशी असते ? ती असते हवेच्या थंडगार झुळकेसारखी शीतल. तिच्यात दाहकता अजिबात नसते. मुलांनी हजार गुन्हे करो, तिला आपली मुले प्रियच असतात. संतांचेही तसेच असते त्यांच्यादृष्टीने सारे जगच बिनविषारी असते. जगाला प्रेम आणि सुविचारांची शीतलता देण्याचा त्यांचा ध्यास असतो. बाईंचे तसे नसते बापातली दाहकता आणि आईतली शीतलता यांचा संगम बाई या शब्दात असतो. करडी शिस्त आणि प्रेमाचा ओलावा या शब्दाला असतो. त्यामुळेच पूर्वी आदरणीय, शिक्षिका, मार्गदर्शक आणि ज्येष्ठ महिलांना बाई हा शब्द वापरला जायचा. छोट्या मुक्ताईला मुक्ताबाई म्हणून संबोधले जायचे. ज्ञानेश्‍वरांना माऊली म्हणून ओळखले जाते, त्या माऊलीचे आणि भावंडाचेही कान उपटण्याचे काम मुक्ताबाई करीत असत. यातून माऊलीपेक्षा किती मोठा अधिकार बाई या शब्दाला आहे हे लक्षात येते.
अर्धनारी नटेश्‍वर भगवान शिव-पार्वतीचे रुपही बाईचेच. जगन्माता अंबाबाई या देखील बाईच. शिवशंकर आणि अंबाबाई दाहकता आणि शीतलतेचं उत्कृष्ट उदाहरण. सृष्टी सर्जन आणि सृष्टीविनाश या दोन्ही घडविण्याचं या दोघांचही सामर्थ्य. म्हणूनच शिवशंकराला माऊली म्हणत नाही, त्याला बाई न म्हणता अर्धनारी नटेश्‍वराची उमपा देतात, तर जगन्माता अंबेला बाई म्हणतात. पुराणातली वांगी पुराणात ठेवली, देव या संकल्पनेवर कोणाचा विश्‍वास असला, नसला तरी बाई या शब्दातलं ओज आणि तेज विसरुन चालणार नाही. खरोखरच बापामधला बा आणि आईमधली ई ही दोन अक्षरे घेऊन ज्याने बाई शब्द बनवला त्याचा या शब्दामागे किती उद्दात विचार आहे, दे लक्षात येते. बाई हा शब्द थिल्लर नाही, त्याचा चुकीचा वापर करणारे थिल्लर आहेत. नाटक, सिनेमातून बाई या शब्दाला विकृत स्वरुप दिले आणि बाई हा शब्द मादीला पर्यायी ठरवला. बाई या शब्दाचा कोणी चुकीचा अर्थ घेत असेल त्यातील आई शब्दावरच ते लांच्छन लावण्यासारखे आहे. माणसाची पुरुष आणि स्त्री अशी वर्गवारी आहे, मातृसत्ताक काळात बाप आणि आईचे अधिकार ज्याठिकाणी एकाकार झाले ती स्त्री म्हणजे बाई. बाई म्हणजे बाप आणि आईसारख्या आदरणीय, तेव्हा या आदरणीय बाई या शब्दाचा अनादर होणार नाही, याची काळजी प्रत्येकाने घ्यायला नको का?
बाप आणि आई यांच्या मिलाफातून बनला शब्द बाई. याचा अर्थच मुळात आई-वडिलासारखा आदरणीय. आम्ही वर्गशिक्षिकांना बाई म्हणूनच हाक मारायचो. जुन्या काळातील महिला आणि पुरुषही समाजातील ज्येष्ठ महिलांचा बाई असाच उल्लेख करायचे. राजमाता जिजाबाई, झाशीची राणी लक्ष्मीबाई, शिक्षणशिखा सावित्रीबाई फुले, अशी अनेक नावे सांगता येतील, यांच्यापुढे त्यात्या काळी आदराने बाई हा शब्द लावलेला आहे. त्यातील बाई हा शब्द आदरार्थी आहे. बाई ही आई-बापासारखी आदरणीय असते. बाई या शब्दातील पावित्र्य आजच्या लोकांना कळणार नाही. कारण त्यांनी बाई या शब्दाचा अर्थच चुकीचा घेतला आहे. आजच्या मनुने याचा अर्थ बदलवलाय. भोगवस्तू म्हणजे बाई हा काढलेला नवीन अर्थ भयानक आहे. बाप-आई म्हणजे बाई काय भोगायची गोष्ट आहे. जनावरही असं करणार नाही. माणसानेच आपल्या विकृत मानसिकतेने बाई शब्दाचा अर्थ बदलवला आहे. इंग्रजीचा वापर वाढला आणि मम्मी-डॅडीचा प्रचार-प्रसार वाढला तसे आदरणीय महिलांना मॅडम बोलले जाऊ लागले आणि बाई हा शब्द उपेक्षित झाला. (ताकाला जाऊन भांड कशाला लपवू, मी देखील ज्येष्ठ महिलांना ताई, माई, अक्का, मॅडम म्हणूनच संबोधतो. बाई हा पवित्र शब्द असला तरी त्यांच्यासाठी मी तो वापरु शकत नाही, कारण ताबडतोब मला त्यांच्या नापसंतीला सामोरे जावे लागू शकते.) तात्पर्य काय तर बाई या शब्दाचा गैरअर्थ काढला गेला आहे. बाई वाड्यावर या संवादातून तर या पवित्र शब्दाचे धिंडवडे निघतात. खरेतर महिलेकडे बाई म्हणूनच पाहण्याची गरज आहे. ताई, माई, अक्कापेक्षाही ते पवित्र नाते आहे. बाई या शब्दात आई-बापाचं मातृत्व-पितृत्व आहे, तेच कळत-नकळत नाकारलं जातंय. हेही आजच्या काही समस्यांचं मूळ नाही काय?
माऊली आणि बाई. या दोन्ही शब्दात आई आहे, पण त्यातील भावार्थ वेगळा आहे. त्यामुळे आई, माऊली, बाप, या शब्दांमागचा गूढार्थ शोधला पाहिजे. बापातला बा आणि आईतली ई या दोन अक्षरांचा एक शब्द बनला तो बाई. पण या बाई शब्दाला आज मादीचा दर्जा दिला जात आहे. त्यामुळे कोणत्याही महिलेला आपणास बाई बोललेले आवड नाही. हा महिलांचा दोष नाही. दोष बदलत्या समाजाचा आहे. बदल हे घडत असतात, पण जेव्हा अर्थाचे अनर्थ करणारे बदल होतात, तेव्हा ते विखारी ठरतात.
बाई या शब्दाबरोबरच मला माऊली या शब्दाचा जिव्हाळा फार आहे. आईला माऊली बोलतात. पण संतांनाही माऊली बोलतात. आई कशी असते ? ती असते हवेच्या थंडगार झुळकेसारखी शीतल. तिच्यात दाहकता अजिबात नसते. मुलांनी हजार गुन्हे करो, तिला आपली मुले प्रियच असतात. संतांचेही तसेच असते त्यांच्यादृष्टीने सारे जगच बिनविषारी असते. जगाला प्रेम आणि सुविचारांची शीतलता देण्याचा त्यांचा ध्यास असतो. बाईंचे तसे नसते बापातली दाहकता आणि आईतली शीतलता यांचा संगम बाई या शब्दात असतो. करडी शिस्त आणि प्रेमाचा ओलावा या शब्दाला असतो. त्यामुळेच पूर्वी आदरणीय, शिक्षिका, मार्गदर्शक आणि ज्येष्ठ महिलांना बाई हा शब्द वापरला जायचा. छोट्या मुक्ताईला मुक्ताबाई म्हणून संबोधले जायचे. ज्ञानेश्‍वरांना माऊली म्हणून ओळखले जाते, त्या माऊलीचे आणि भावंडाचेही कान उपटण्याचे काम मुक्ताबाई करीत असत. यातून माऊलीपेक्षा किती मोठा अधिकार बाई या शब्दाला आहे हे लक्षात येते.
अर्धनारी नटेश्‍वर भगवान शिव-पार्वतीचे रुपही बाईचेच. जगन्माता अंबाबाई या देखील बाईच. शिवशंकर आणि अंबाबाई दाहकता आणि शीतलतेचं उत्कृष्ट उदाहरण. सृष्टी सर्जन आणि सृष्टीविनाश या दोन्ही घडविण्याचं या दोघांचही सामर्थ्य. म्हणूनच शिवशंकराला माऊली म्हणत नाही, त्याला बाई न म्हणता अर्धनारी नटेश्‍वराची उमपा देतात, तर जगन्माता अंबेला बाई म्हणतात. पुराणातली वांगी पुराणात ठेवली, देव या संकल्पनेवर कोणाचा विश्‍वास असला, नसला तरी बाई या शब्दातलं ओज आणि तेज विसरुन चालणार नाही. खरोखरच बापामधला बा आणि आईमधली ई ही दोन अक्षरे घेऊन ज्याने बाई शब्द बनवला त्याचा या शब्दामागे किती उद्दात विचार आहे, दे लक्षात येते. बाई हा शब्द थिल्लर नाही, त्याचा चुकीचा वापर करणारे थिल्लर आहेत. नाटक, सिनेमातून बाई या शब्दाला विकृत स्वरुप दिले आणि बाई हा शब्द मादीला पर्यायी ठरवला. बाई या शब्दाचा कोणी चुकीचा अर्थ घेत असेल त्यातील आई शब्दावरच ते लांच्छन लावण्यासारखे आहे. माणसाची पुरुष आणि स्त्री अशी वर्गवारी आहे, मातृसत्ताक काळात बाप आणि आईचे अधिकार ज्याठिकाणी एकाकार झाले ती स्त्री म्हणजे बाई. बाई म्हणजे बाप आणि आईसारख्या आदरणीय, तेव्हा या आदरणीय बाई या शब्दाचा अनादर होणार नाही, याची काळजी प्रत्येकाने घ्यायला नको का?
बाप आणि आई यांच्या मिलाफातून बनला शब्द बाई. याचा अर्थच मुळात आई-वडिलासारखा आदरणीय. आम्ही वर्गशिक्षिकांना बाई म्हणूनच हाक मारायचो. जुन्या काळातील महिला आणि पुरुषही समाजातील ज्येष्ठ महिलांचा बाई असाच उल्लेख करायचे. राजमाता जिजाबाई, झाशीची राणी लक्ष्मीबाई, शिक्षणशिखा सावित्रीबाई फुले, अशी अनेक नावे सांगता येतील, यांच्यापुढे त्यात्या काळी आदराने बाई हा शब्द लावलेला आहे. त्यातील बाई हा शब्द आदरार्थी आहे. बाई ही आई-बापासारखी आदरणीय असते. बाई या शब्दातील पावित्र्य आजच्या लोकांना कळणार नाही. कारण त्यांनी बाई या शब्दाचा अर्थच चुकीचा घेतला आहे. आजच्या मनुने याचा अर्थ बदलवलाय. भोगवस्तू म्हणजे बाई हा काढलेला नवीन अर्थ भयानक आहे. बाप-आई म्हणजे बाई काय भोगायची गोष्ट आहे. जनावरही असं करणार नाही. माणसानेच आपल्या विकृत मानसिकतेने बाई शब्दाचा अर्थ बदलवला आहे. इंग्रजीचा वापर वाढला आणि मम्मी-डॅडीचा प्रचार-प्रसार वाढला तसे आदरणीय महिलांना मॅडम बोलले जाऊ लागले आणि बाई हा शब्द उपेक्षित झाला. (ताकाला जाऊन भांड कशाला लपवू, मी देखील ज्येष्ठ महिलांना ताई, माई, अक्का, मॅडम म्हणूनच संबोधतो. बाई हा पवित्र शब्द असला तरी त्यांच्यासाठी मी तो वापरु शकत नाही, कारण ताबडतोब मला त्यांच्या नापसंतीला सामोरे जावे लागू शकते.) तात्पर्य काय तर बाई या शब्दाचा गैरअर्थ काढला गेला आहे. बाई वाड्यावर या संवादातून तर या पवित्र शब्दाचे धिंडवडे निघतात. खरेतर महिलेकडे बाई म्हणूनच पाहण्याची गरज आहे. ताई, माई, अक्कापेक्षाही ते पवित्र नाते आहे. बाई या शब्दात आई-बापाचं मातृत्व-पितृत्व आहे, तेच कळत-नकळत नाकारलं जातंय. हेही आजच्या काही समस्यांचं मूळ नाही काय?
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा